düzeltme işareti ne demek?

Düzeltme imi ya da düzeltme işareti¹ (ˆ) ya da şapka işareti²³⁴ harflerin üzerine gelerek ses değerlerini incelten bir diyakritik işarettir. Yerine getirdiği işlev nedeniyle uzatma işareti⁵⁶⁷ adıyla, karıştırılan bir kavram olarak inceltme işareti olarak da adlandırılır. Üzerinde bulunduğu ünlüden önce gelen ünsüz harfi inceltir. Kural oluşturulurken kabul edilen bu durum genelgeçer olarak Türkçe diline yerleşmiştir. İnceltme işareti Kürtçe, Türkçe, Sırpça, Hırvatça, Esperanto, Fransızca, Norveççe, Rumence, Slovakça, Vietnamca, İskoçça, Portekizce, İtalyanca, Afrikaanca gibi dillerde;Farsça ve Japoncanın Latin harflerine aktarılmasında kullanılan diyakritik işaretlerden biridir.

Kullanımı

Düzeltme imi (ˆ) Türkçede yalnızca sesli harflerin üzerine gelir. Harfin uzun okunmasını sağlar. Örneğin hala (babanın kızkardeşi) ve hâlâ (henüz, sürekli). Teknik olarak Türkçede hiçbir sesli harf incelmez. İnceltme işareti, sessiz harfleri incelterek düzeltme yapar. Sesli harflerin üzerine konularak (işaretlenerek) hece uzaması sağlanır.

Alfabetik sıralamalarda kısa ünlüler önce gelir. Örneğin alem kelimesi, âlem kelimesinden önce yazılır.

Kullanıldığı harfler

Â: Türkçede kullanılır. Hafif uzun, ince bir "a" sesidir. Kural olarak bu inceliğin tam olarak sağlanabilmesi için biraz uzatılması gerekir. Örneğin kâr, hâlâ, Kâzım, Nâzım, âlem, kâğıt…
Û: Türkçede kullanılır. Hafif uzatılarak okunan ince bir "u" sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin sükûnet, mûris, mûzip, sûni…
Î: Türkçede kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir "i" sesidir. Kullanımda harfindeki noktanın üzerine işaret koyulması, çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer. Örneğin millî, dinî, dîdem, îzan, mîde...
Ê: Gagavuzcada kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir "e" sesidir. Kürtçe ve Zazaca kelimelerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de Türkçede bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinilmesi mümkündür. Örneğin mêmur, têlif...
Ô: Uzatılarak okunan ince bir o sesidir. Normal "o" sesinden farklıdır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Örneğin: Bôlero, alô, Lôkman... (Aslında bu kelimelerin tamamındaki "l" harfleri, dilin ucunun damağa doğru çekilmesiyle çıkarılan ve normal "l" sesine göre biraz daha ince olan bir sesi gösterir: ℓ̗âℓ̗ , rôℓ̗ , gôℓ̗...)
İnceltme işareti, sesli harfleri incelttiği gibi, aslında kalın sessiz harfleri de gizli olarak inceltir. Özellikle "l" harflerinde bu durum çok belirgindir. Örneğin ℓ̗ânet, ℓ̗aℓe, hâℓ̗â, hâℓ̗...

Karet (Düzeltme İşareti)

Karet (İngilizce'de "Caret") adını alan Düzeltme işareti (^), bir metin gözden geçirilirken metnin herhangi bir yerinde düzeltme yapılmasını gerektiğini ortaya koyar. Genellikle bir noktalama işaretinin yokluğuna, kelime eksikliğine ya da yarım bırakılmış cümlelere işaret eder. Daha çok kitap, gazete, dergi vs. editörlerince kullanılır. Kesinlikle herhangi bir harfin üzerine eklenmez. İnceltme işaretinin bir türevi olarak görülür ve birbirleriyle bu nedenle karıştırılır. Özetle:

Caret (^) bir Noktalama işaretidir. Cümle içinde düzeltilecek yeri gösterir.
Circumflex (ˆ) bir Diyakritik işarettir. Harfin ses değerini değiştirir.

Türkçede kullanımı

Uzatma amaçlı

Yazılışları aynı, anlam ve okunuşları farklı olan kelimeleri birbirinden ayırt etmek için okunuşları uzun olan ünlülerin üzerine düzeltme işareti konur.⁸ Ancak bu uzatarak telaffuzda bile aslında İnceltme işlevinin de yerine getirilmesi yine sağlanmaktadır. Örneğin:

adem: kendini bir şey sanmak

âdem: Yaratılan ilk insan

adet: Tane

âdet: gelenek, alışkanlık

alem: bayrak, minare ve cami kubbelerinin üstündeki hilâl

âlem: dünya, evren

alim: Bilen

âlim: Bilgin

aşık: eklem kemiği, aşık kemiği

âşık: aşk içinde yanan

hakim: hikmet sahibi

hâkim: yargıç

hal: sebze-meyve satılan yer; çözme, çözülme; tahttan indirme

hâl: durum, vaziyet

hala: babanın kız kardeşi

hâlâ: henüz

şura: şu bölge

şûra: danışma kurulu

Eğer bu tür bir karışıklık meydana gelmiyorsa düzeltme işareti kullanılmaz.⁹ Örneğin: tarih, cahil, takip, layık.
Katil (öldürme) ve kadir (değer) kelimeleriyle karışma olasılığı olduğu hâlde katil (a uzun) (öldüren) ve kadir (a uzun) (güçlü) kelimelerinin düzeltme işareti konmadan yazılması yaygınlaşmıştır.¹⁰

İnceltme amaçlı

Arapça ve Farsça kökenli sözcüklerde bulunan ince g, k ünsüzlerinden sonra gelen a, u ünlülerinin üzerine düzeltme işareti konur. Bu düzeltme işareti a, u ünlülerinden önce gelen g, k ünsüzlerinin ince okunmasını sağlar.¹¹ Örneğin: dergâh, gâvur, ordugâh, tezgâh, yadigâr, Nigâr; dükkân, hikâye, kâfir, kâğıt, Hakkâri, Kâzım, mahkûm, mekân, mezkûr, sükûn, sükût, kâr, mezkûr, kâbus, rüzgâr, hikâye
Kişi ve yer adlarında ince l ünsüzünden sonra gelen a ve u ünlüleri de düzeltme işareti ile yazılır.¹² Örneğin: Halûk, Lâle, Nalân; Balâ, Elâzığ, İslâhiye, Lâdik, Lâpseki
Cins isimlerde ince l'yi göstermek için düzeltme işareti kullanılmaz.¹³ Örneğin: ahlak, felaket, ilave, kelam, billur, ilaç, lale, lazım, üslup

Nispet i'si

Nispet i'sinin ismin belirtme hâli ve iyelik eki ile ya da başka bir sözcükle karışabileceği durumlarda nispet i'si üzerine düzeltme işareti konur.¹⁴Örneğin:

askerî: askerlikle ilgili (askerî okul)

askeri: "asker"in belirtme hâli (Türk askeri)

dinî: dinle ilgili, dinsel (dinî bilgiler)

dini: "din"in belirtme hâli (İslam dini)

ilmî: ilimle ilgili, bilimsel (ilmî tartışmalar)

ilmi: "ilim"in belirtme hâli (fizik ilmi)

millî: milletle ilgili, ulusal (millî meseleler)

milli: mili olan

resmî: devletin olan, devletle ilgili (resmî kuruluşlar)

resmi: "resim"in belirtme hâli (Atatürk'ün resmi)

Eğer bu tür bir karışıklık meydana gelmiyorsa düzeltme işareti kullanılmaz.¹⁵ Örneğin: siyasi, hukuki, insani, iktisadi
Nispet i'si alan kelimelere Türkçe ekler getirildiğinde düzeltme işareti olduğu gibi kalır.¹⁶ Örneğin: millîleştirmek, millîlik, resmîleştirmek, resmîlik.

Uzatma İmi (Makron) Benzerliği

Uzatma İmi (ˉ): Üzerine geldiği sesli harfin (inceltilmeden) uzatılmasını sağlayan kısa düz bir çizgidir. Bu harfler özellikle Letoncada kullanılır. Türkçedeki sesli harflerle örnek verilecek olursa: Tārih, Hākan, İşāret